بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی

حضرت امام در ۹/۱۲/۱۳۵۷ طی حکمی به شورای انقلاب اسلامی دستور دادند تا تمام اموال منقول و غیرمنقول سلسله‌ی پهلوی و شاخه‌ها و عمال و اشخاص مربوط به این سلسله را که در طول مدت سلطه‌ی غیرقانونی از بیت‌المال مسلمین اختلاس کرده‌ بودند، به نفع مستضعفان و کارگران و کارمندان ضعیف مصادره کنند و منقولات آن را در بانک به شماره حساب‌هایی به اسم شورای انقلاب یا خود امام سپرده و اموال غیرمنقول از قبیل مستغلات و اراضی، ثبت و مضبوط نمایند تا به نفع مستمندان از هر طبقه صرف گردد. (صحیفه‌ی امام، ج۶، ۲۶۷)

پس از صدور این حکم، اعضای شورای انقلاب اسلامی در صدد تأسیس بنیادی به این منظور برآمدند و در مرداد ۱۳۵۸ تأسیس بنیاد مستضعفان را برای اداره‌ی ثبت شرکت‌ها و مالکیت صنعتی به ثبت رساندند.(بنیاد، ش ۱۱۵، ۱۱) اعضای هیئت مؤسس این بنیاد عبارت بودند از: آیات بهشتی، خامنه‌ای، موسوی اردبیلی، هاشمی رفسنجانی و آقایان علی‌اصغر مسعودی، عزت‌الله سحابی و احمد جلالی.

پس از تشکیل این بنیاد، مهندس علی نقی خاموشی از طرف هیئت مؤسس به ریاست بنیاد منصوب شد (www.irdc.org/event) و پس از چندی، هیئت مؤسس، آیت‌الله موسوی اردبیلی را مسئول رسیدگی به امور بنیاد کرد. (بنیاد، ش ۱۱۵، ۱۱) اساسنامه‌ی بنیاد نیز در ۲۱/۲/۱۳۵۹ به تصویب شورای انقلاب اسلامی رسید و بر پایه‌ی اساسنامه وظایف بنیاد به این شکل تعریف شد: سرمایه‌گذاری و بهره‌برداری اقتصادی مطلوب و مناسب از کلیه‌ی دارایی‌های بنیاد در چارچوب قوانین کشور جهت تأمین اشتغال و ایجاد مسکن برای محرومان جامعه، کمک به تأمین بودجه‌ی طرح ویژه‌ی فرزندان شهدا و ارائه‌ی کمک‌های بلاعوض به فقرا. (همان، ۳۲ ـ ۳۳)

این بنیاد، بر اساس فرمان امام اموال و مستغلات خاندان پهلوی و وابستگان آنها را به منظور تحقق اهداف تعیین‌شده، شناسایی و تملک کرد و سعی نمود با ساماندهی این اموال، از آن به نفع محرومان و مستضعفان استفاده کند. به دنبال بروز برخی نارسایی‌ها در امور بنیاد، حضرت امام در فرمانی، هیئتی را مأمور رسیدگی به عملکرد بنیاد کرد و سپس محمدعلی رجائی، نخست‌وزیر وقت را در شهریور ۱۳۵۹ به ریاست بنیاد منصوب نمود. (صحیفه‌ی امام، ج۱۳، ۲۲۰)

پس از شهادت شهید رجائی، امام در فرمانی، میرحسین موسوی را به ریاست بنیاد منصوب کردند.(همان ۱۵ ـ ۲۴۵) پس از پایان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و لزوم رسیدگی به خانواده‌های جانبازان جنگ تحمیلی، بر اساس فرمان امام قسمت امور جانبازان بنیاد شهید انقلاب اسلامی از آن بنیاد منتزع و به بنیاد مستضعفان محول شد (همان، ج ۲۱، ۵۵‌ـ۵۶) و نام آن نیز به بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی تغییر یافت.

پس از رحلت امام آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب اسلامی، محسن رفیق‌دوست را به ریاست آن بنیاد منصوب کرد. اساسنامه‌ی جدیدی هم برای آن نوشته شد و طبق آن اساسنامه فعالیت بنیاد به دو قسمت اقتصادی و امور جانبازان تقسیم گردید و مستقیماً زیر نظر مقام معظم رهبری قرار گرفت. (بنیاد، ش ۳، ۲) (همان، ش ۶۳ و ۶۴، ۳)

این بنیاد دارای چندین معاونت است که عبارتند از:

1. معاونت اقتصادی و برنامه‌ریزی
2. معاونت امور محرومان و مستضعفان
3. معاونت اموال و دارایی‌ها
4. معاونت امور مجلس و حقوقی

علاوه بر آن، بنیاد در بخش اقتصادی دارای چندین سازمان و مرکز و مؤسسه‌ی دیگر می‌باشد که از آن جمله می‌توان به مؤسسه‌ی املاک و مستغلات، دفتر تحقیق و استرداد اموال، مؤسسه‌ی اموال بنیاد، بنیاد علوی، مؤسسه‌ی مالی ـ اعتباری بنیاد و مؤسسه‌ی مطالعات تاریخ معاصر اشاره کرد که زیر نظر معاونت اموال اداره می‌شود. از دیگر مؤسسات و سازمان‌های اقتصادی بنیاد که مستقل از معاونت‌های فوق اداره می‌شود، می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: سازمان صنایع و معادن و فرآورده‌های نفتی، سازمان کشاورزی، سازمان عمران و مسکن، سازمان سیاحتی و تفریحی، سازمان حمل و نقل جاده‌ای و دریایی و سازمان بازرگانی.

بنیاد تحت پوشش سازمان‌های مذکور در شاخه‌های مختلف صنعتی، تجاری، بازرگانی، حمل و نقل و سیاحتی سرمایه‌گذاری کرده که در سیصد شرکت بزرگ اقتصادی دارای سهام عمده ‌است و در سراسر کشور، هتل‌ها، مراکز تفریحی، خطوط هوایی از جمله خط هوایی بنیاد ایر و صدها هزار هکتار زمین و... را اداره می‌نماید.

بخش جانبازان این بنیاد نیز زیر نظر قائم مقام ریاست بنیاد اداره می‌شد که شامل معاونت‌های بهداشت، معاونت آموزش و اشتغال، معاونت امور فرهنگی ـ اجتماعی و هنری، معاونت برنامه‌ریزی و هماهنگی، معاونت پشتیبانی و خدمات رفاهی و فنی جانبازان و معاونت اداری مالی می‌شود.

بنیاد، در قالب آن معاونت‌ها به ارائه‌ی خدماتی چون: رسیدگی به امور درمان معیشتی، فرهنگی، آموزشی، اشتغال و... جانبازان می‌پرداخت. (ربیعی، ۴۳۶) مجموع مدیریت روابط عمومی بنیاد که مستقل از دو بخش دیگر بود، فعالیت‌های ارتباطی و انتشاراتی و تبلیغاتی بنیاد را بر عهده داشت. در ۱۳۷۶ ش، در اساسنامه‌ی بنیاد، تغییراتی صورت گرفت و معاونت امور محرومان و مستضعفان، مستقل شد؛ به این ترتیب بنیاد، دارای سه بخش گردید. (ربیعی، ۴۳۶)

در ۱۳۸۳ و در پی درخواست مسئولین نهادهای ایثارگری و بر اساس فرمان مقام معظم رهبری و طبق مصوبه‌ی شورای عالی اداری در مورخه‌ی ۱۹/۳/۱۳۸۳، بخش جانبازان «بنیاد مستضعفان و جانبازان» از آن جدا و همراه با بنیاد شهید و ستاد امور آزادگان، بنیاد شهید و امور ایثارگران را شکل داد. (www.shahid.ir/all/banle)

پس از آن، در اساسنامه‌ی بنیاد مستضعفان و جانبازان تغییراتی ایجاد شد و نام بنیاد به «بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی» تغییر یافت. ارکان این بنیاد با این تغییرات عبارت است از:

1. ریاست
2. قائم مقام بنیاد
3. ریاست ستاد یا معاون هماهنگی که شامل:
   1. معاونت برنامه‌ریزی و توسعه اقتصادی
   2. اداره کل امور مالکیت مجامع و معاملات سهام
   3. معاونت اداری و مالی
   4. خزانه‌داری کل
   5. معاونت حقوقی و امور مجلس
   6. معاونت امور مستضعفان
   7. اداره کل روابط عمومی
   8. اداره کل حراست
   9. مرکز پشتیبانی ستاد علاوه بر آن، دارای نه سازمان انرژی، بازرگانی و حمل و نقل، صنایع و معادن، دامپروری و کشاورزی، سیاحتی و مراکز تفریحی، صنایع غذایی و آشامیدنی، املاک و مستغلات، عمران و مسکن می باشد. مأموریت‌های آن نیز:
      1. شناسایی و ثبت تقویم، حفظ و اداره بهینه سرمایه و دارایی
      2. انجام فعالیت‌های تولیدی و خدماتی در داخل و خارج از کشور
      3. اداره بهینه شرکت‌ها و واحدهای تحت پوشش
      4. انجام فعالیت‌های امدادی و عام‌المنفعه
      5. حفظ و بهره‌برداری از اشیاء، اسناد و آثار تاریخی و موزه‌ای
      6. انجام فعالیت‌های تحقیقاتی و تولید دانش و فن‌آوری می‌باشد. (w.w.w irmf.ir)

این بنیاد، هم اکنون از بزرگ‌ترین شرکت‌های اقتصادی ایران و منطقه است که درصدها شرکت داخلی و خارجی دارای سهام می‌باشد. رؤسای این بنیاد از بدو تأسیس آن عبارتند از: علی نقی خاموشی (۱۳۵۸)، آیت‌الله موسوی اردبیلی (۱۳۵۸ ـ ۱۳۵۹)، شهید محمدعلی رجائی (۱۳۵۹ ـ ۱۳۶۰)، مهندس میرحسین موسوی (۱۳۶۰ـ ۱۳۶۸) [در این دوره آقایان محمدعلی نوری کریمی و طهماسب مظاهری، سرپرست بنیاد و منصوب از طرف نخست‌وزیر بودند]، محسن رفیق‌دوست (۱۳۶۸ ـ ۱۳۷۸) و مهندس فروزنده (۱۳۷۸ـ تاکنون) نیز ریاست این بنیاد را برعهده داشته‌اند. رئیس بنیاد را مقام معظم رهبری برای مدت پنج سال منصوب می‌کنند که در برخی شوراها و نهادها از جمله شورای اقتصاد و... عضویت دارد.

منابع

• مرکز اسناد انقلاب اسلامی، فرهنگنامه نهادهای انقلاب اسلامی، مدخل "بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی"، در دسترس در پایگاه دانشنامه های انقلاب اسلامی و تاریخ ایران، بازیابی: 18 مهرماه 1392.